Waar gaat eigenlijk (eigenlijk) over?

Eigenlijk staat in de top 50 van meest gebruikte woorden in de Nederlandse spreektaal. Ondanks dat we dit woord zo vaak gebruiken is het voor de meesten van ons heel moeilijk om aan te geven wat we er precies mee bedoelen. Toch voelen we haarfijn aan wanneer iemand eigenlijk verkeerd gebruikt. Iemand kan zelfs beledigend of arrogant op ons overkomen, enkel en alleen door zijn of haar gebruik van eigenlijk. Hoe komt dat ?

Theo en Thea, door Rob C. Croes / Anefo (Nationaal Archief) [CC BY-SA 3.0 (http://creativecommons.org/licenses/by-sa/3.0)%5D via Wikimedia Commons

Eigenlijk behoort tot de categorie van partikels, woorden waar het Nederlands er een heleboel van heeft (nu, toch, nog, wel, even, natuurlijk, inderdaad). Partikels staan bekend om hun polysemie: ze hebben meerdere gerelateerde betekenissen. Deze betekenissen hebben geen betrekking op de inhoudelijke betekenis van de boodschap. Kijk maar eens naar de volgende zin:

Maria is eigenlijk een man.

Het gebruik van eigenlijk in deze zin verandert niets aan de boodschap dat Maria een man is. Met eigenlijk geeft je dat wat je zegt niet overeenkomt met de meest logische verwachting, namelijk dat iemand die Maria heet een vrouw is. Eigenlijk legt dus een relatie tussen wat je zegt en de context (in dit geval: de algemene kennis dat mensen die Maria heten doorgaans vrouwen zijn). Maar eigenlijk doet nog meer. Het markeert dat je boodschap ingaat tegen de verwachting van je gesprekspartner, maar tegelijkertijd geeft het aan dat die verwachting wel logisch is vanuit zijn/haar perspectief: met dezelfde achtergrondkennis als je gesprekspartner had je dezelfde verwachting gehad.

Die verwachting is vaak veel subtieler dan in het bovenstaande voorbeeld. Stel je bijvoorbeeld voor dat je op een gezellig feestje bent en je beste vriend vraagt ineens:

Hoe laat is het eigenlijk?

Eigenlijk heeft hier geen betrekking op de tijd, maar op het stellen van de vraag. Gegeven de situatie, een gezellig feestje, zou je niet verwachten dat iemand zich bezighoudt met de tijd (gezelligheid kent geen tijd). Met eigenlijk voegt je vriend aan zijn vraag toe dat hij begrijpt dat die vraag voor jou onverwacht komt.

Met eigenlijk leg je dus een relatie tussen jou en je gesprekspartner: je laat weten dat je je in zijn of haar perspectief verplaatst. Dit wordt ook wel intersubjectiviteit genoemd. Laten weten dat je je verplaatst in een ander kan maken dat je empatisch of beleefd overkomt op je gesprekspartner, wat het veelvuldig gebruik van eigenlijk zou kunnen verklaren. Maar je inschatting van andermans perspectief moet dan wel kloppen. Het is bijvoorbeeld maar de vraag hoe empathisch iemand overkomt als hij tegen je zegt dat de aarde eigenlijk rond is..

In mijn Veni-onderzoeksproject hou ik me met dit soort vragen bezig. Ik onderzoek wat de invloed is van intersubjectieve partikels als eigenlijk op de manier waarop onze hersenen taal verwerken.

Geschreven door: Geertje van Bergen. Geertje is post-doc in het Neurobiology of Language departement van Peter Hagoort.