Als je met iemand in gesprek bent, wil je dan wel eens een bepaald woord zeggen, maar kun je het om een of andere reden niet vinden? Je kent het woord wél, je kunt het je zelfs in je hoofd voorstellen of je weet misschien zelfs de eerste letter ervan, maar het lukt je nog steeds niet om het te zeggen. Heb je je ooit wel eens afgevraagd waarom je dat woord niet kunt vinden en wat er in je hersenen gebeurt terwijl je er wanhopig naar op zoek bent?

De processen achter het uitspreken van een woord.

Deze frustrerende situatie wordt ook wel het “puntje-van-je-tong (tip-of-the-tongue)” fenomeen genoemd en is een veel voorkomende ervaring voor mensen over de hele wereld. Om te begrijpen wat er misgaat tijdens deze toestand, moeten we eerst weten welke processen er achter het spreken van een woord zitten. De woorden die we kennen, worden opgeslagen in ons geheugen en als we bijvoorbeeld het woord “huis” willen zeggen, denken we eerst aan het concept van het huis, net zoals we dit in ons hoofd wel eens voorstellen. Daarna verbinden we dit concept met het woord in de taal die we spreken, bv. “house” in het Engels, dan selecteren we de juiste klanken om het woord uit te spreken (wat wetenschappers fonologische informatie noemen) en pas dán zeggen we uiteindelijk het woord. Aangezien al deze processen nodig zijn om zelfs maar één enkel woord te zeggen, lijkt het misschien vrij moeilijk om te weten te komen welke informatie ontbreekt die het puntje-van-je-tong fenomeen veroorzaakt. Is het bv. het woord zelf of heeft het te maken met hoe we het woord in onze taal uitspreken?

De ontbrekende informatie tijdens het puntje-van-je-tong fenomeen.

Wetenschappers denken dat deze toestand wordt veroorzaakt door een probleem met het ophalen van de klanken uit ons geheugen die nodig zijn om het woord uit te spreken. Deze theorie wordt ondersteund door het feit dat het ophalen van fonologische informatie uit het geheugen moeilijker wordt naarmate je ouder wordt en dat het puntje-van-je-tong fenomeen ook steeds vaker voorkomt naarmate we ouder worden. Daarnaast merken wetenschappers op dat het gevoel het woord te “kennen”, dus die ervaring dat je het woord wel ként maar niet op de uitspraak kunt komen, voortkomt uit het feit dat we de betekenis van het woord en de letters die er deel van uitmaken dus al (gedeeltelijk tenminste) wél kennen. Wat hebben wetenschappers nu gedaan om deze theorie te bewijzen? Ze keken naar de hersenen! Namelijk, ze vonden dat specifieke hersengebieden actief waren tijdens bepaalde cognitieve functies, zoals spreken, beslissingen nemen, informatie onthouden, enzovoort. Door te kijken naar de gebieden in je brein die actief zijn tijdens het puntje-van-je-tong fenomeen, proberen wetenschappers te begrijpen welke cognitieve processen plaatsvinden terwijl we op zoek zijn naar het ontbrekende woord.

Hoe kun je het puntje-van-je-tong fenomeen bestuderen?

Hoe kunnen wetenschappers er eigenlijk voor zorgen dat deelnemers aan een onderzoek veel puntje-van-je-tong toestanden ervaren juist terwijl ze hun hersenactiviteit registreren? Belangrijk hier om te weten is dat deze toestand heel vaak voorkomt bij namen van mensen. We herinneren ons bijvoorbeeld misschien wel het gezicht en de kleding van een persoon, maar we kunnen vaak de naam niet precies herinneren. Om deze reden stellen wetenschappers, om het puntje-van-je-tong fenomeen te bestuderen, de deelnemers een reeks vragen met de naam van een persoon (bv. ‘Wie heeft het ‘Meisje met de parel’ geschilderd?’) en deelnemers de naam uitspreken en onthouden (bv. Johannes Vermeer). Een andere taak die kan worden gebruikt, is het tonen van een foto van een beroemd persoon aan deelnemers en hen vragen om de persoon te benoemen. Tijdens dit soort taken kunnen deelnemers ofwel de vraag beantwoorden of de naam van de persoon zeggen als ze die kennen, of ze kunnen de onderzoeker vertellen dat ze een puntje-van-je-tong toestand hebben als ze de persoon wel kennen, maar de naam niet kunnen herinneren. Deze taken kunnen worden uitgevoerd terwijl deelnemers in een scanner liggen (of zitten) die hun hersenactiviteit registreert en wetenschappers vertelt welke hersengebieden op een bepaald moment actief zijn.

Het puntje van de tong fenomeen in de hersenen.

De gebieden die actief zijn tijdens de tongpuntervaring bevinden zich aan de linkerkant van de hersenen, boven de frontale kwab (gemarkeerd in paars) en het onderste laterale deel van de temporale kwab (gemarkeerd in rood).

Met behulp van deze taken ontdekten wetenschappers dat veel gebieden actief zijn in de hersenen wanneer deelnemers een puntje-van-je-tong toestand ervaren: deze gebieden bevinden zich aan de linkerkant van de hersenen, boven de frontale (paars omlijnde gebied in de afbeelding) en onderste laterale zijde (rood omlijnde gebied in de afbeelding), een deel van de temporale kwab. Waarom zijn deze regio’s nu juist actief? De frontale regio’s zijn betrokken bij het ophalen van informatie uit het geheugen en sommige temporele regio’s zijn betrokken bij de fonologische verwerking (het ophalen van de klanken om een ​​woord uit te spreken) en bij woordselectie. Wat betekent dit nu? Veel gebieden zijn dus blijkbaar actief tijdens het puntje-van-je-tong fenomeen, waarschijnlijk omdat dit nogal een intensief proces is. We kunnen dus verschillende strategieën gebruiken om het woord te vinden. Aan de ene kant kunnen we regio’s activeren die specifiek zijn voor fonologische verwerking, dus om de geluiden uit ons geheugen op te halen die gebruikt worden om het woord uit te spreken. Aan de andere kant kunnen we regio’s die betrokken zijn bij concept- en woordinformatie actief houden totdat we het woord hebben gevonden én uitgesproken.

Over het algemeen is het puntje-van-je-tong fenomeen een bekende situatie waarin we moeite hebben om een woord te vinden, hoewel we het gevoel hebben dat we het woord wel kennen. Dankzij de wetenschap weten we dat dit gebeurt omdat er bepaalde informatie over het woord ontbreekt, zoals sommige klanken om het uit te spreken. Sommige regio’s aan de linker frontale en temporale kant van onze hersenen zijn actief tijdens het puntje-van-je-tong fenomeen met als doel 1) de betekenis van het woord en zijn letters te zoeken en te onthouden en 2) de ontbrekende fonologische informatie van het woord uit ons geheugen te halen. Dankzij de gezamenlijke activering van deze regio’s slagen we er uiteindelijk meestal weer in om de verloren woorden op het puntje van onze tong te vinden!