Vandaag de dag wordt het nieuws overspoeld door items over immigratie. De media zetten immigratie vaak in een kwaad daglicht, maar wist je dat het alfabet uitgevonden is door ongeletterde immigranten in het oude Egypte? Inderdaad, immigranten zijn verantwoordelijk voor de uitvinding van een technologie die meer dan de helft van de wereldbevolking nog dagelijks gebruikt, een technologie die onze hersenen voor eeuwig heeft veranderd.

De uitvinding van het alfabet

De uitvinding van het alfabet, een reeks gestandaardiseerde symbolen die de klanken van een gesproken taal vatten, begint met de uitvinding van het schift zelf. Dit vond minstens vier keer plaats in de geschiedenis van de mensheid: het spijkerschrift werd rond 3400 v.Chr. door de Sumeriërs in Mesopotamië (het huidige Irak) bedacht; rond 3200 v.Chr. werden in Egypte de eerste hiërogliefen gebruikt; Chinese waarzeggers schreven voor het eerst vragen over de toekomst van de keizer op ossenbeenderen in 1300 v.Chr. en in Meso-Amerika (een regio die zich uitstrekt van zuidelijk Mexico tot Costa Rica) ontwikkelden de Maya’s hun eerste karaktersysteem tussen 900 en 600 v.Chr. Voorbeelden van deze schrijfsystemen kun je vinden in de onderstaande afbeelding.

Al deze vier schrijfsystemen begonnen klein, met afbeeldingen die de dingen in de wereld om hen heen vertegenwoordigden. De meeste van deze schrijfsystemen hadden een administratief doel. De Sumeriërs in Mesopotamië, bijvoorbeeld, hielden bij hoeveel gerst ze in een seizoen produceerden door een bundel gerst te tekenen met daarnaast een symbool dat een getal voorstelde. Dit is een geweldig systeem, totdat je wilt schrijven over dingen die moeilijk met tekeningen zijn te vatten. De Sumeriërs, Egyptenaren, Chinezen en Maya’s realiseerden zich dit allemaal, en gelukkig hadden ze allemaal één ding in het gemeen: de creativiteit van de menselijke geest.

De vier oudste schrijfsystemen ter wereld. Met de klok mee: een kleitablet waarop het loon van arbeiders bijgehouden wordt in spijkerschrift; een Egyptische stèle met een hymne aan de god Osiris, geschreven in hiërogliefen; een dierlijk schouderbeen met daarop vroeg-Chinese karakters uit de Shang-dynastie die vermelden dat er in de komende tien dagen geen slechte dingen zullen gebeuren; een stèle uit Belize met Maya-karakters die de familiestamboom en de heerschappij van de heerser K’ak ’U’ Ti ’Chan vastleggen. British Museum (CC-BY-NC-SA)/British Library (CC 1.0).

Er is namelijk één universeel principe van onze hersenen dat ten grondslag ligt aan de uitvinding van alle schrijfsystemen: het rebus-principe. Het idee van het rebus-principe is dat afbeeldingen niet alleen woorden kunnen vertegenwoordigen, maar ook de klanken van die woorden wanneer je ze uitspreekt. Dit hielp de Sumeriërs om woorden te schrijven als ‘mooi’ (zie afbeelding hieronder): ze combineerden het symbool voor ‘gerst’ (‘she’, klinkt als sjè) met het symbool voor ‘melk’ (‘ga’, klinkt als gah, met de Engelse g) om ‘mooi’ (‘she-ga’) te schrijven. Dit zorgde ervoor dat het schrift als technologie een grote sprong maakte, evenals de samenlevingen die het gebruikten. Opeens was het mogelijk om diplomatieke brieven en kunstzinnige gedichten te schrijven!

Het Sumerische woord voor ‘mooi’ (‘she-ga’, klink als sjè-gah) in spijkerschrift. Het symbool aan de linkerkant is het symbool voor ‘gerst’ (‘she’, klinkt als sjè) en het symbool aan de rechterkant is het symbool voor ‘melk’ (‘ga’, klinkt als gah, met de Engelse g). De combinatie van deze twee symbolen vormt het woord ‘she-ga’ (sjè-gah), wat ‘mooi’ betekent. Screenshot uit de BBC FOUR-documentaire The Secret History of Writing: From Pictures to Words.

Schrijfsystemen zoals de Egyptische hiërogliefen en het spijkerschrift, met hun vele verschillende symbolen, vergen echter veel moeite om te lezen. Velen beschouwen het Chinese karaktersystem daarom ook nog steeds als het moeilijkste schrift om te leren. (Wist je trouwens dat Chinese leraren vaak nog verwijzen naar de originele karakters op die ossenbeenderen van 3300 jaar geleden?) Dit is het moment waarop het alfabet ons verhaal binnentreedt, en het alfabet is – wonder boven wonder – maar één keer uitgevonden.

Rond 1850 v.Chr. werd er veel turkoois en koper gedolven in de mijnen in de Sinaï-woestijn in Egypte (tegenwoordig bekend als Serabit El-Kharim), en het zware werk werd vooral gedaan door mijnwerkers uit Kanaän (een gebied in het Midden-Oosten, gecentreerd rond het huidige Israël en Palestina). Deze zeer deskundige mijnwerkers spraken de Egyptische taal niet, en ze konden de ingewikkelde hiërogliefen ook niet lezen. Zelfs de Egyptische schriftgeleerden moesten jarenlang studeren om ze volledig onder de knie te krijgen. Maar net als de Egyptenaren met wie ze werkten, zochten ze naar manieren om zichzelf te vereeuwigen en om met hun goden te communiceren. En juist omdat ze hiërogliefen niet konden lezen, konden ze die hiërogliefen op fantasierijke nieuwe manieren gebruiken.

Dus, wat deden ze? Ze versimpelden de hiërogliefen die ze overal om zich heen konden zien. Vervolgens spraken ze deze nieuwe symbolen uit zoals ze dat in hun eigen taal zouden doen. En ten slotte pasten ze het rebus-principe opnieuw toe, zodat elk nieuwe symbool slechts één enkele klank in hun moedertaal vertegenwoordigde.

Stel je voor: op een dag ziet een Kanaänitische mijnwerker de Egyptische hiëroglief van een man met beide armen omhoog (links). Deze hiëroglief doet hem denken aan de voormannen die in de mijnen de hele tijd ‘Hé!’ tegen hem roepen. Hij tekent in plaats van die ingewikkelde hiëroglief een soort van stokfiguur (rechts). En voilà, de letter H was geboren (die de Kanaänitische mijnwerkers in hun taal ‘heh’ noemden). Dit proces leverde een alfabet op van slechts 30-35 symbolen, terwijl de Egyptenaren honderden hiërogliefen hadden. En je raadt het al: deze radicale nieuwe uitvinding democratiseerde het schrift en maakte het voor veel meer mensen vele malen toegankelijker. Het alfabet werd uiteindelijk over de hele wereld omarmd!

De evolutie van een aantal letters uit het Latijnse en Modern Hebreeuwse alfabet, van hun oorsprong in Egyptische hiërogliefen, tot de Proto-Sinaïtische (Kanaänitische) letters, via de Fenicische/Paleo-Hebreeuwse, vroeg Griekse en Griekse vormen tot hun huidige vorm. Auteursrecht: Goldwasser, O. (2016).

Dit begon toen de Kanaänitische mijnwerkers weer terugkeerden naar hun thuisland. Daar werd het alfabet overgenomen door een andere groep mensen in dat gebied, de Feniciërs. Zij pasten het enigszins aan en verspreidden het vervolgens over het hele Middellandse Zee-gebied. Eerst namen de oude Grieken deze handige nieuwe uitvinding van hen over. Zij veranderden ook een paar letters en gaven het vervolgens door aan de Romeinen. De Romeinen draaiden veel letters om van links naar rechts of ondersteboven en gaven deze nieuwe versie van het alfabet vervolgens door aan vele andere talen, waaronder het Nederlands. Deze overgang van het Proto-Sinaïtische (Kanaänitische) naar ons moderne Romeinse alfabet wordt geïllustreerd voor een handjevol letters in de afbeelding rechts.

De verspreiding van het alfabet stopte daar echter niet! Ook de Hebreeuwse, Armeense, Cyrillische, Tibetaanse, Devanagari en Gujarati schriften zijn allemaal gebaseerd op het Kanaänitische alfabet. Zelfs het woord ‘alfabet’ zelf verwijst nog steeds naar de namen die de oorspronkelijke uitvinders aan de afzonderlijke letters gaven: de letter A in de Kanaänitische taal heette ‘aluf’ (Kanaänitisch voor ‘stier’) en de B ‘bet’ (‘huis’). De Grieken gaven deze letters respectievelijk de namen ‘alfa’ en ‘beta’, en de Romeinen gebruikten deze Griekse letternamen om de term ‘alfabetum’ tot leven te roepen.

Het alfabet en onze hersenen

Zoals ik al eerder schreef, is leren lezen een moeizaam proces. Het vereist dat de lezer een aantal symbolen en de geluiden die ze vertegenwoordigen onthoudt, en een reeks regels leert om deze symbolen te combineren om woorden te vormen. Hoe zijn onze hersenen deze uitdaging aangegaan?


Het visuele woordvormgebied. De afbeelding toont de linkerhersenhelft van onze hersenschors, verdeeld in de vier hoofdgebieden: de occipitaalkwab (rood), de temporaalkwab (groen), de pariëtaalkwab (geel) en de frontaalkwab (blauw). De illustratie laat de hersennetwerken zien die betrokken zijn bij het herkennen van geschreven woorden. Wanneer we een stukje tekst lezen, komt visuele informatie over wat we lezen binnen in de occipitaalkwab van onze hersenen (gemarkeerd met het oog). Van daaruit wordt de informatie gestuurd naar de regio’s die gespecialiseerd zijn in taal: het visuele woordvormgebied en het bredere ‘taalsysteem’. De paarse ovaal markeert het visuele woordvormgebied. Deze markering laat zien waar het gebied te zien zou zijn als je het vanaf de zijkant zou kunnen zien, omdat dit gebied eigenlijk alleen vanaf de onderkant zichtbaar is. Het visuele woordvormgebied fungeert als vertaler tussen ons visuele systeem en onze taalgebieden. Het neemt de input die het krijgt van de occipitaalkwab, stelt vast of deze input overeenkomt met bekende woorden en geeft deze informatie vervolgens door aan andere delen van het taalsysteem die oranje zijn gemarkeerd, waar de taal die we spreken, schrijven, horen en zien verder wordt verwerkt.

Ons brein heeft dit probleem opgelost door een regio te ontwikkelen die gespecialiseerd is in het herkennen van geschreven woorden, het zogenaamde visuele woordvormgebied. Dit gebied bevindt zich aan de onderkant van de linker temporaalkwab van de hersenen (zie afbeelding links), net achter de oren, en dicht bij het ‘taalsysteem’ in ons brein. Dit gebied functioneert als een soort van vertaler: het krijgt input van de hersengebieden die visuele informatie verwerken, controleert of die visuele informatie overeenkomt met bekende woord en, als dat het geval is, dan geeft het deze informatie door aan het taalsysteem voor verdere interpretatie.

Het visuele woordvormgebied is hoogstwaarschijnlijk het resultaat van een proces dat neuronale recycling wordt genoemd. Dat betekent dat een deel van de hersenen dat vroeger een andere functie had, een nieuwe functie krijgt om zo een ​​nieuwe culturele ontwikkeling te ondersteunen, zoals lezen en schrijven. Voordat we begonnen met lezen en schrijven, hadden we al hersengebieden voor het herkennen van voorwerpen en gezichten. In delen van deze gebieden waren de hersencellen gespecialiseerd in het herkennen van simpele vormen zoals lijnen, cirkels en T-splitsingen. Dit zijn precies de vormen waaruit onze letters bestaan. Toen mensen begonnen te schrijven, kreeg dit gebied dus gewoon een nieuwe functie: het herkennen van letters en woorden. En nu, elke keer als een kind leert lezen, leert dit deel van de hersenen hoe de letters en woorden eruitzien in de taal die dat kind spreekt. Dit gebeurt zelfs bij blinde kinderen die braille leren lezen! En nog opvallender: het lijkt erop dat, van generatie op generatie, schriftgeleerden juist die letters hebben geselecteerd uit alle mogelijkheden die al nauw aansloten op de vormen die dit gebied in de hersenen al kon herkennen. Wellicht ook onze immigranten uit Kanaän. Met andere woorden: de uitvinding van het alfabet heeft niet alleen onze hersenen gevormd, onze hersenen hebben ook ons ​​alfabet gevormd.

Een mirakel van migratie

Als er in de menselijke geschiedenis één innovatie is die het verdient om een ​​mirakel van migratie genoemd te worden, dan is het wel het alfabet. Hoewel deze uitvinding voortbouwde op het vermogen van onze hersenen om simpele vormen te herkennen, was de uitvinding van het alfabet uiteindelijk het resultaat van de wens van een groep analfabete immigranten om voor altijd herinnerd te worden. En dat is ze zeker gelukt! Dus de volgende keer dat je een debat voert over de voor- en nadelen van migratie, denk dan aan dit verhaal. De letters die je elke dag en overal om je heen ziet, zijn verzonnen door een groep Kanaänitische mijnwerkers in Egypte.

Verder lezen

Deze blogpost is gebaseerd op de eerste aflevering From Pictures to Words van de driedelige BBC FOUR-documentaire The Secret History of Writing. Als je meer wilt weten over de 5000-jarige geschiedenis van het schrijven, bekijk dan zeker alle drie de afleveringen!

De volgende bronnen zijn ook geraadpleegd:

Goldwasser, O. (2016). Appendix B: The birth of the alphabet from Egyptian hieroglyphs in the Sinai Desert. Uit de catalogus voor de museumtentoonstelling Pharaoh in Canaan: The Untold Story, die te zien was in het Israel Museum van 4 maart 2016 tot 31 december 2016.

Clayton, E. (2019). Where did writing begin? Van de website van de British Library.

Dehaene, S. (2013). Inside the letterbox: How literacy transforms the human brain. Uit Cerebrum.

Kassuba, T. en Kastner, S. (2015). The reading brain. Uit Frontiers for Young Minds, een blog van het tijdschrift Scientific American.

Diringer, D. en Olson, D.R. Alphabet. Uit de Encyclopedia Brittanica.

Wikimedia Commons. Hieroglyph of a man with both arms raised. Licentie: CC0 1.0 (publieke domein).

Wikimedia Commons. Proto-Sinaitic he. Licentie: CC0 1.0 (publieke domein).

Bronnen voor de afbeeldingen

Tekening van een Egyptische wandschildering in het graf van Khnumhotep II in Beni Hassan (Egypte) (uitgelichte afbeelding) van een groep West-Aziaten (links) die aankomen in Egypte. De West-Aziaten waren de mensen die in het huidige Syrië en de regio Israël/Palestina woonden.

Auteursrecht: Lepsius, C. R. (1849). Detail der Nordwand des Grabes BN 3 des Chnumhotep II. in Beni Hassan, Egypte. Licentie: CC0 1.0.

De vier oudste schrijfsystemen ter wereld.

Auteursrecht voor de afbeeldingen linksboven en rechtsonder: British Museum (CC-BY-NC-SA); auteursrecht voor afbeeldingen rechtsboven en linksonder: British Library (CC0 1.0). Alle afbeeldingen komen uit Clayton, E. (2019). Where did writing begin?

Het Sumerische woord voor ‘mooi’.

Screenshot uit de BBC FOUR-documentaire The Secret History of Writing: From Pictures to Words.

De evolutie van verschillende karakters in het Latijnse en moderne Hebreeuwse alfabet.

Auteursrecht: Goldwasser, O. (2016). Appendix B: The birth of the alphabet from Egyptian hieroglyphs in the Sinai Desert. Uit de catalogus voor de museumtentoonstelling Pharaoh in Canaan: The Untold Story, die te zien was in het Israel Museum van 4 maart 2016 tot 31 december 2016.

De woordendoos in onze hersenen.

De auteur heeft deze afbeelding zelf gemaakt met afbeeldingen die zich in het publieke domein bevinden. Licentie: CC0 1.0.