Betekenis in het brein

In de bekende roman Alice in Wonderland heeft het eivormig personage Humpty Dumpty veel moeite om met Alice te communiceren omdat hij de betekenis van woorden naar eigen inzicht vervormt. ‘Wanneer ik een woord gebruik’, zegt Humpty Dumpty hooghartig, ‘dan betekent het enkel wat ik wil dat het betekent – niets meer en niets minder.’

Uiteraard is het niet heel nuttig om de betekenis van bestaande woorden op zo’n manier zelf te verzinnen. Hoewel de betekenis van een woord kan variëren door de jaren heen en tussen verschillende personen, moet het stabiel genoeg zijn zodat we het kunnen gebruiken om onze gedachten en ideeën betekenisvol aan anderen te uiten. Betekenis is dus een centraal aspect van ons taal- en communicatievermogen.

Maar waar bestaat de betekenis van een woord nu precies uit?

Deze vraag heeft door de eeuwen heen vele filosofen en taalwetenschappers bezig gehouden. Ook neurowetenschappers proberen deze vraag te beantwoorden, en wel door direct naar de bron van alle betekenis te kijken: het brein. Sommige studies naar betekenis hebben de focus gelegd op het vergelijken van verschillende soorten betekenis. Men heeft bijvoorbeeld onderzocht of woorden die naar dieren verwijzen (aap, olifant, mier) op een andere plaats in het brein worden opgeslagen dan woorden die verwijzen naar gereedschappen (hamer, zaag, boor). Ook is onderzocht of de hersengebieden die ervoor zorgen dat je je been kunt bewegen ook actief worden wanneer je het woord ‘schoppen’ of het woord ‘bal’ leest. Niet alle woorden zijn echter zo concreet – veel woorden verwijzen niet direct naar iets tastbaars in de wereld en een theorie van woordbetekenis zal ook over dit soort woorden iets moeten zeggen.

Hierboven zie je een geometrische weergave van de relatie tussen vier woorden in een drie-dimensionale ruimte. De plaats van de woorden in de figuur is gebaseerd op een grote verzameling teksten van Wikipedia. Zoals je ziet bevinden de woorden “keuken” en “kok” zich even dicht bij elkaar in de buurt als “laboratorium” en “neurowetenschapper”.

Een andere manier om naar woordbetekenis te kijken is een computationele. Met dank aan recente technologische ontwikkelingen is het mogelijk om een softwareprogramma te ontwikkelen dat enorme hoeveelheden tekst leest, met daarin miljoenen woorden en zinnen. De gedachte hierachter is dat woorden met een vergelijkbare betekenis vaak in dezelfde context zullen voorkomen. Door voor ieder woord met een slim algoritme te berekenen hoe vaak dat woord aanwezig is in de omgeving van ieder ander woord, krijg je een idee hoe gerelateerd twee woorden zijn. Woorden die vaker samen voorkomen, hebben waarschijnlijk deels een gemeenschappelijke betekenis. Het woord “neurowetenschapper”, bijvoorbeeld, zal vaker voorkomen in de omgeving van het woord “laboratorium” dan in de omgeving van het woord “keuken”.

Deze computationele relaties tussen woord kunnen ook visueel worden weergegeven. Wanneer je je voorstelt dat alle woorden zich in een drie-dimensionale omgeving bevinden, zullen woorden die meer op elkaar lijken qua betekenis dichter bij elkaar worden weergegeven.

Kan een dergelijke representatie van woorden op basis van getallen de essentie zijn van wat betekenis is? Een kritiek op deze opvatting is dat de betekenis van woorden op deze manier enkel door de relatie met andere woorden wordt gedefinieerd en niet door datgene in de wereld waar het naar verwijst. In de toekomst worden dit soort modellen waarschijnlijk aan biologisch plausibele hersenmechanismen gekoppeld, waardoor we hopelijk een beter begrip krijgen van de rol die betekenis speelt in onze alledaagse communicatie. Misschien begrijpen we dan zelfs wel de woordbetekenissen zoals verzonnen door Humpty Dumpty!